آیه 63 سوره قصص

قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ (63)

«1» تفسير كشاف زمخشرى (چاپ مصر 1354 هجرى) ج 3، ص 175.

جلد 10 - صفحه 167

قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ‌: گويند آنانكه واجب شده باشد بر ايشان كلام خدا، يعنى كلمه عذابى كه از آيات وعيد است يا كلمه‌ «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ»* به ثبوت مقتضاى آن و حصول مؤدّى آن، و آنها رؤساى اهل ضلالت يا شياطين هستند كه گويند: رَبَّنا: اى پروردگار ما، هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا: اين گروه يعنى ضعفا و اتباع ما آنانند كه گمراه كرديم ايشان را، أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا:

گمراه ساختيم ايشان را پس گمراه شدند به اختيار خود گمراه شدنى، همچنانكه گمراه بوديم ما. و ادله عقليه و نصايح رسل و كتب منزله را كه مشحون بود به وعد و وعيد و مواعظ و زواجر كه مانع ايشان بود از كفر و داعى آنها به ايمان، تمام را صرف نظر نمودند و به مجرد وسوسه‌اى و خواندن ما آنها را به كفر و ضلالت، پيرو ما شدند به سوء اختيار خود بدون اكراه و اجبارى، مانند ما كه كافر و گمراه شديم. و اين نظير آيه شريفه است كه خداوند حكايت فرمايد از شيطان در مقابل اعتراض گمراهان كه‌ «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ ...» «1».

تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ‌: اكنون بيزارى جوئيم بسوى تو از ايشان و از آنچه آنها اختيار كردند بر وفق هواى خود از كفر و طغيان. ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ‌: نبودند ايشان به حسب واقع كه ما را پرستنده باشند، بلكه پرستش اهواء فاسده و آراء باطله خود مى‌كردند، چه بر حسب شهوات و متمنيات نفسانى خود تبعيت ما اختيار كرده بودند نه به اكراه و اجبار؛ ما ايشان را وادار نكرديم و ما را بر طريق حجت و استحقاق پرستش نمى‌كردند. نزد بعضى اين سخن رؤساى كفر است كه گفتند پيروان ما به حقيقت پرستش ما نمى‌كردند، بلكه شياطين عبادت ما را در نظر ايشان‌

«1» سوره ابراهيم 14، آيه 22.

جلد 10 - صفحه 168

مزين و آراسته گردانيدند و بدين جهت ما را پرستش كردند، اكنون بيزار شديم از پرستش آنها ما را.

أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِيهِ كَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِينَ (61) وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (62) قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ (63) وَ قِيلَ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ وَ رَأَوُا الْعَذابَ لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ (64) وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِينَ (65)

فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الْأَنْباءُ يَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا يَتَساءَلُونَ (66)

ترجمه‌

آيا پس كسى كه وعده داديم او را وعده خوبى پس او يابنده است آنرا مانند كسى است كه داديم او را بهره زندگانى دنيا پس او است روز قيامت از حاضر كرده شدگان‌

و روز كه ندا كند آنها را پس گويد كجايند شريكان من كه بوديد گمان ميكرديد

گويند آنانكه لازم شد بر آنها وعده عذاب پروردگارا اينانند آنانكه گمراه كرديم، گمراه كرديمشان همچنانكه گمراه شديم بيزارى جوئيم بسوى تو نبودند كه ما را بپرستند

و گفته شود بخوانيد شريكانتان را پس بخوانند آنها را پس اجابت ننمايند از آنها و به بينند عذاب را و آرزو كنند كه آنها بودند آنچنان كه هدايت مى‌يافتند

و روز كه ندا كند آنها را پس گويد چه جواب داديد پيغمبران را

پس پوشيده شود بر آنها خبرها در چنين روز پس آنها از يكديگر پرسش نميكنند.

تفسير

خداوند متعال در تعقيب آيات سابقه و ترجيح حال كسانيكه متنعّم بنعيم آخرتند بر متنعّمين در دنيا فرموده آيا كسيكه ما وعده خوب منجز باو داديم كه در آخرت بهشت برين از آن او باشد و قطعا بآن و اصل خواهد شد و

جلد 4 صفحه 201

هميشه از نعمتهاى گوناگون آن برخوردار خواهد بود مانند كسى است كه چند روز در اين دنيا متنعّم و بهره‌مند نموديم او را با هزاران زحمت و تشويش و روز قيامت هم بايد در محضر عدل ما حاضر شود براى حساب و عقاب چنين نيست بلكه تفاوت ميان آن دو از زمين تا آسمان است و اى پيغمبر ياد كن براى اين جماعت متنعّم مشرك روزى را كه ندا ميكند آنها را خداوند و براى ملامت و سرزنش آنها مى‌فرمايد كجايند آن كسانيكه شما آنها را شركاء من مى‌پنداشتيد در اطاعت و عبادت و اميدوار بانتفاع از آنها بوديد پس بزرگان و رؤساء آنها كه مستحق عقوبت شدند در دنيا بوعده‌هاى عذاب خدا بلسان انبياء مانند فرعون و نمرود و شياطين انسى و جنّى گويند پروردگارا اينجماعت آنانند كه گمراه نموديم ما آنها را ولى گمراه نموديم آنانرا چنانچه گمراه شديم خودمان و فعلا ما از آنها و عملشان بيزارى مى‌جوئيم نزد تو آنها در واقع عبادت نمى‌نمودند ما را بلكه پيروى از هواى نفس خودشان ميكردند چنانچه ما هم پيرو هواى نفس خود بوديم و در گمراهى و سببش شريكيم با آنان ما آنها را مجبور ننموديم بكفر و عصيان خودشان باختيار خود كردند آنچه كردند ما هم باختيار خود كرديم آنچه كرديم پس در استحقاق عقوبت مزيّتى بر آنها نداريم و از طرف خداوند بمرءوسين خطاب ميشود كه بخوانيد شركاء جعلى خودتان را كه در دنيا براى خدا قرار داده بوديد باميد انتفاع از آنها براى نصرت يا شفاعت خودتان در امروز و آنها از بيچارگى متوسل بآن اشقيا ميشوند و از آنها جوابى نميشنوند و كمكى نمى‌بينند براى آنكه آنها از اينها بيچاره‌ترند و همه عذاب الهى را مشاهده مى‌نمايند كه بآنها احاطه كرده و اگر آنها راه چاره‌اى مى‌يافتند از خود دفع مى‌نمودند عذاب را و بنابراين جواب لو محذوف است و محتمل است لو براى تمنّى باشد يعنى آرزو نمايند كه در دنيا هدايت يافته بودند براه نجات از عذاب و وصول بثواب و نيز ياد كن براى اين جماعت روزى را كه ندا ميكند خداوند آنها را پس ميگويد براى سرزنش و ملامتشان در مقام عبادت و اطاعت كه چه جواب گفتيد به پيغمبرانى كه مبعوث بر شما بودند براى بيان معارف و احكام و بچه اندازه از آنها معتقد شديد و عمل نموديد پس پوشيده و ناپديد و مشتبه گردد بر آنها در آنروز

جلد 4 صفحه 202

راههاى جواب و محو شود از نظرشان مطالب از شدت هول و هراس بطوريكه قدرت پيدا نميكنند بر پرسش از يكديگر براى پيدا كردن راه جوابى و بيان عذرى در پيشگاه احديّت كه موجب رفع عذاب يا تخفيف آن از آنها گردد.

قال‌َ الَّذِين‌َ حَق‌َّ عَلَيهِم‌ُ القَول‌ُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِين‌َ أَغوَينا أَغوَيناهُم‌ كَما غَوَينا تَبَرَّأنا إِلَيك‌َ ما كانُوا إِيّانا يَعبُدُون‌َ (63)

گفتند كساني‌ ‌که‌ ثابت‌ شد ‌بر‌ ‌آنها‌ قولي‌ ‌که‌ داده‌ بوديم‌ ‌از‌ وعده‌ عذاب‌ پروردگار اينها كساني‌ هستند ‌که‌ ‌ما ‌آنها‌ ‌را‌ اغوا كرديم‌ اغوا كرديم‌ ‌آنها‌ ‌را‌ همان‌ نحوي‌ ‌که‌ ‌خود‌ ‌در‌ غوايت‌ بوديم‌ بيزاري‌ ميجوئيم‌ بسوي‌ تو نبودند ‌ما ‌را‌ عبادت‌ ميكردند.

قال‌َ الَّذِين‌َ كساني‌ ‌که‌ بندگان‌ ‌خدا‌ ‌را‌ اضلال‌ ميكردند ‌از‌ شياطين‌ جني‌ و انسي‌ رؤساء اهل‌ ضلال‌ ‌که‌ تابعين‌ ‌خود‌ ‌را‌ اضلال‌ مي‌كردند.

جلد 14 - صفحه 262

حَق‌َّ عَلَيهِم‌ُ القَول‌ُ قول‌ وعده‌هاي‌ عذاب‌ ‌بود‌ ‌که‌ سر ‌تا‌ سر قرآن‌ انذار فرموده‌ بلكه‌ اينها عذاب‌ ‌آنها‌ چندين‌ برابر عذاب‌ كفار و مشركين‌ و معاندين‌ ‌است‌ زيرا عذاب‌ ضلالت‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌که‌ دارند بعلاوه‌ عذاب‌ ‌هر‌ ‌که‌ ‌را‌ اضلال‌ كردند ‌هم‌ دارند ‌هر‌ چه‌ اتباع‌ ‌آنها‌ بيشتر باشند عذاب‌ ‌آنها‌ بيشتر ميشود چون‌ ‌از‌ ‌براي‌ فعل‌ سه‌ قسم‌ گفتند فاعل‌ بالمباشره‌ و فاعل‌ بالتسبيب‌ و فاعل‌ بالرضا اينها ‌هم‌ فاعل‌ بالمباشره‌ بودند چون‌ اختيار كفر و شرك‌ و ضلالت‌ و ظلم‌ و فسق‌ و فجور كردند و ‌هم‌ فاعل‌ بالتسبيب‌ ‌که‌ ديگران‌ ‌را‌ وادار ‌بر‌ ‌اينکه‌ امور كردند و ‌هم‌ فاعل‌ بالرضا چون‌ كمال‌ رضايت‌ و خشنودي‌ ‌را‌ داشتند ‌از‌ اتباع‌ ‌خود‌ تصور كنيد كساني‌ ‌که‌ بنده‌گان‌ ‌خدا‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌در‌ خانه‌ اهل‌ ولايت‌ دور كردند و ‌تا‌ كنون‌ چه‌ اندازه‌ اتباع‌ پيدا كردند چه‌ اندازه‌ عذاب‌ دارند.

رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِين‌َ أَغوَينا اشاره‌ باتباع‌ ‌خود‌ ‌که‌ اينها ‌را‌ ‌ما اغوا كرديم‌.

أَغوَيناهُم‌ كَما غَوَينا سرّ اينكه‌ ‌ما اينها ‌را‌ اغوي‌ كرديم‌ غوايت‌ و ضلالت‌ ‌خود‌ ‌ما بوده‌ لكن‌ فعلا:

تَبَرَّأنا إِلَيك‌َ ‌که‌ ميفرمايد الأَخِلّاءُ يَومَئِذٍ بَعضُهُم‌ لِبَعض‌ٍ عَدُوٌّ إِلَّا المُتَّقِين‌َ (زخرف‌ ‌آيه‌ 67).

ما كانُوا إِيّانا يَعبُدُون‌َ گفتند مراد ‌از‌ عبادة اطاعت‌ ‌است‌ ‌يعني‌ منشأ ضلالت‌ ‌آنها‌ قساوت‌ قلب‌ و عناد و وساوس‌ شيطاني‌ و هواهاي‌ نفساني‌ بوده‌.

]

(آیه 63)- اما به جای این که آنها به پاسخ پردازند معبودهایشان به سخن در می‌آیند و از آنها اظهار تنفر و بیزاری می‌کنند، زیرا می‌دانیم معبودان گاه بتهای سنگ و چوبی بودند، و گاه مقدسینی همچون فرشتگان و مسیح، و گاه جن و شیاطین، در اینجا گروه سوم به سخن می‌آیند که سخن آنها را در این آیه می‌خوانیم:

«گروهی (از معبودان) که فرمان عذاب در باره آنها مسلم شده، می‌گویند:

پروردگارا! ما اینها [عابدان] را گمراه کردیم (آری) ما آنها را گمراه کردیم همان گونه که خودمان گمراه شدیم (ولی آنها به میل خویش به دنبال ما آمدند) ما (از آنها) به سوی تو بیزاری می‌جوییم، آنان در حقیقت ما را نمی‌پرستیدند بلکه هوای نفس

ج3، ص473

خود را پرستش می‌کردند! (قالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنا أَغْوَیْناهُمْ کَما غَوَیْنا تَبَرَّأْنا إِلَیْکَ ما کانُوا إِیَّانا یَعْبُدُونَ).